جذابیت موزه تاریخ شهرداری در گرو خرد جمعی و مشارکت مردم

داور مسابقه معماری موزه تاریخ شهرداری اصفهان معتقد است: موزه تاریخ شهرداری اصفهان می‌تواند برای بسیاری از متخصصان و مدیران جذابیت داشته باشد، البته منوط به شیوه مدیریت، برنامه‌ریزی و اداره آن و اگر این موزه با تکیه بر خردجمعی و مشارکت عمومی ایجاد شود، برای مردم جذاب خواهد بود. آنچه در ادامه می‌خوانید، گفتگویی است با «محمود درویش» معمار با سابقه اصفهان که از داوران مسابقه معماری موزه تاریخ شهرداری اصفهان است.

اصفهان یکی از منحصر به فردترین شهرهای ایران محسوب می‌شود که از آن با عنوان «شهرموزه» یاد می‌کنند؛ از طرفی به نظر می‌رسد در دوران معاصر کمتر توانسته ایم برگ درخشانی به تاریخ و معماری اصفهان اضافه کنیم. 

در این شرایط به نظر شما ایجاد موزه‌های جدید در شهر اصفهان با توجه به ویژگی‌های خاصی که این شهر دارد، تا چه اندازه ضروری است؟

اینکه اصفهان یک شهر موزه است، سخن کاملا درستی است و هر گوشه این شهر برای اهل بصیرت یک موزه است، از تاریخ آن گرفته تا ابنیه و شیوه شهرسازی و حتی گورستان تخت‌فولاد و ... . تمام این‌ موارد حاوی تاریخ و بیانی از گذشته درخشان ماست. 

البته این تاریخ گاهی دربرگیرنده اتفاقات ناگوار و گرفتاری‌هایی مانند حملات و تخریب‌ها هم بوده است. در این شکی نیست که اصفهان به موزه نیاز دارد، چون شهر برای معرفی هویت شهروندان خود و نمایش ریشه‌های فرهنگی، اجتماعی، صنعتی و بسیاری موارد دیگر نیاز به موزه‌های تخصصی متعدد و متفاوت دارد. به یاد دارم 50 سال پیش یکی از اساتید دانشگاه استکهلم به من گفت شهر استکهلم 200 موزه دارد، بنابراین معرفی تجربیات گذشته در زمینه‌های گوناگون برای نسل جوان و آینده بخش بزرگی از پروسه آموزش است. اصفهان از این نظر فاصله زیادی با شهرهای بزرگ دنیا دارد و متأسفانه به جز تعداد انگشت‌شماری موزه قابلیتی در این زمینه ندارد.

متأسفانه زمانی که صحبت از موزه می‌شود، برخی تصور می‌کنند یک موزه باید به اندازه موزه لوور پاریس، لندن یا موزه نیویورک باشد، درحالی‌که بسیاری از موزه‌های دنیا در ساختمان‌هایی بسیار کوچک و ساده ایجاد شده، اما بازدیدکنندگان آنها کمتر از موزه‌های بزرگ نیست. موزه پاموک استانبول و موزه خیابان ولیعصر تهران از آن جمله است؛ بنابراین موزه هم از نظر محتوا هم از نظر کاربرد می‌تواند بسیار کوچک و در هر محله، کوچه و برزنی باشد. همانطور که اغلب در سایر شهرهای جهان هم وجود دارد. نکته مهم این است که بپذیریم وجود موزه به اشکال و ابعاد گوناگون در یک شهر نیازی مبرم است و برای آغاز ایجاد آن نیز نباید سخت‌گیری کنیم.

با این تفاسیر چرا اصفهان به موزه تاریخ شهرداری که فعالیت‌های شهری انجام شده را ارزیابی کند، نیاز دارد؟

به عقیده من موزه تاریخ شهرداری از مهم‌ترین موزه‌های هر شهر است که دربردارنده روند فعالیت‌های گذشته و معاصر هر شهر بوده و فعالیت‌های مدیران پیشین و معاصر را برای شهروندان روایت می‌کند. این موزه برای مدیران هم این کارکرد را دارد که به اصطلاح، چرخ را دوباره اختراع نکنند. نکات مثبت و مورد وثوق گذشتگان را در نظر داشته و از اشتباهات و خطاهایشان درس بگیرند و عقبه پست و مسئولیت خود را بهتر بشناسند. پس وجود موزه تاریخ شهرداری هم برای شهروندان جوان و هم برای مدیران لازم است. البته کارکرد این موزه‌ نباید به کشور و سرزمین بسط داده شود و باید صرفا به کارکرد شهرداری و اسناد و مدارکی که از حدود 200 سال پیش در برخورد مسئولان با مسئله شهر و سیاست‌های حادث در این جریان است، اختصاص یابد.

به نظر شما این موزه چطور باید توسعه یابد؟ 

موزه تاریخ شهرداری اصفهان باید به تاریخچه بلدیه و شهرداری، مدارک و اتفاقات پیرامون آن و معرفی و حفظ این مدارک اکتفا کند و تاریخ اصفهان، اصفهان‌شناسی و صدها موضوع دیگر را به فرصت‌های آینده و آیندگان واگذار کند. ما باید حواسمان به این موضوع مهم باشد که به تلاش های بسیار برای تدوین گذشته خود نیاز داریم تا هر گوشه آن را زنده کنیم؛ درحالی‌که آرتور پوپ حاصل 30 سال اقامت، مسافرت، ثبت و مستند کردن آثار هنری و معماری ایران را در کتاب 12 جلدی خود آورده است. متاسفانه ما آنطور که باید به این گذشته مراجعه نکرده و آن را مطالعه نکرده‌ایم؛ بنابراین زمان زیادی برای مطالعه گذشته خود و ایجاد موزه نیاز داریم، اما در عین حال نباید این کار را به یک سنگ بزرگ تبدیل کنیم و فعلا باید به اسناد و مدارک زیادی که از 150 تا 200 سال گذشته درباره بلدیه و شهرداری در اختیار داریم و در خطر از بین رفتن است، اکتفا نماییم.

چه کنیم موزه شهر جذابیت بیشتری داشته باشد؟

فکر می‌کنم باید این واقعیت را بپذیریم که هر موزه‌ای لزوما قرار نیست برای آحاد مردم جذابیت داشته باشد و در هیچ جای دنیا به این شکل نیست. موزه‌ها تخصصی هستند و برای علایق گوناگون طراحی و ایجاد می‌شوند. البته من فکر می‌کنم موزه تاریخ شهرداری اصفهان برای بسیاری از متخصصان و مدیران جذابیت خواهد داشت و منوط به شیوه مدیریت، برنامه‌ریزی و اداره آن مدیریت موزه می‌تواند این جذابیت را با درگیر کردن مردم و مشارکت دادن آنها در امور ایجاد نماید. نکته مهم این است که مدیریت موزه نباید از بالا به پایین و مانند نسخه پیچیدن پزشک برای بیمار باشد، بلکه باید با تکیه بر خرد جمعی و مشارکت عمومی شکل بگیرد. اگر این کار را انجام دادیم، حاصل این مشارکت جذاب و موفق خواهد بود. بسیاری از فضا‌های نامناسب هم با برنامه‌ریزی و مدیریت درست مورد وثوق و استقبال مردم قرار می‌گیرند.

مخاطبان موزه شهر اصفهان چه افرادی می‌توانند باشند؟

همان‌طور که گفتم تمام مدیران و مسئولان آینده، محققان و مردم علاقه‌مند به شهر و حساس به مسائل شهری می‌توانند مخاطبان این موزه باشند که خوشبختانه امروز در اصفهان شاهد این حساسیت و علاقه هستیم که متأسفانه از سوی مدیران شهری از این امر کمتر استقبال شده است، درحالی‌که مشارکت مردم و اطلاع‌رسانی و نظرخواهی از آنها در تأیید و توفیق عملکرد پروژه‌های شهری بسیار موثر است. در بسیاری از شهرهای دنیا، شهرداری‌ها با مشارکت مردم امور شهرداری را به پیش می‌برند. اگر این اقدامات از بالا به پایین، پشت درهای بسته و توسط افرادی که تخصص و شایستگی نداشته باشند انجام شود، بدیهی است که چون شهر موجودی زنده است شهروندان آن را مانند موجودی خارجی پس می‌زنند و کنار می‌گذارند.

آیا ساختمان باغ زرشک برای ایجاد موزه تاریخ شهرداری مناسب است؟

 باغ زرشک ساختمانی از هر نظر ارزشمند و حائز حفظ و نگهداری است و برای حفظ آن باید عملکردی سبک و مدیریتی داشت. این موضوع  محدودیت‌هایی را در طراحی ایجاد می‌کند. از طرف دیگر، با امکانات روز و تکنولوژی‌های جدید می‌توان با طراحی مناسبی این موزه را راه‌اندازی کرد و مدارک و اسنادش را به دیگران معرفی کرد، اما برای شروع و با درک انعطاف‌پذیری لازم و عدم دخل و تصرف بیش از حد، این ساختمان می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. اگر هم به فضاهایی اضافه و الحاقی نیاز باشد، می‌تواند با تأمل و نظر کارشناسی به این فضای قدیمی الحاق شود.

در دنیا تجربه‌های بسیاری در این خصوص وجود دارد، اما به نظرم این کار باید بسیار محافظه‌کارانه و دست به عصا و همراه با حساسیت انجام شود و قرار نیست همه هنر خود را در فضاهای تاریخی اصفهان معرفی کنیم و فضاهای بسیار دیگری برای این منظور در اطراف اصفهان و استفاده از معماری‌های خلاقانه وجود دارد. برای نمونه موزه هنرهای معاصر اصفهان ابتدا موزه نبود و جزء خانه‌های تاریخی بود که تعمیر و به موزه تبدیل شد و عملکرد آن مورد توجه قرار گرفت، بنابراین آنچه اهمیت دارد، مدیریت این فضاها است.

معتقدید طراحی موزه تاریخ شهرداری در ساختمان باغ زرشک باید با کمترین دخل و تصرف صورت گیرد؟

بدون تردید نباید در خود ساختمان تغییری ایجاد شود، چون فعالیت‌های فرهنگی در فضاهای تاریخی برای حفظ و نگهداری این آثار انجام می‌شود، وگرنه ساختن موزه در هر جای دیگری ممکن است اتفاق بیفتد. برای مثال نمایش اسناد و مدارک مرتبط با بلدیه و شهرداری می‌تواند به صورت مجازی باشد و یا اگر قرار است فضاهای الحاقی به این مکان اضافه شود، باید توسط متخصصان سنجیده شده و یا در جوار ساختمان باغ زرشک یا زیر زمین ایجاد شود. 

شهرداری‌ها در سایر شهرهای دنیا چه رویکردی در قبال شهر دارند؟ آیا مدیران می‌توانند از عملکرد آنها برای اصفهان الگوگیری کنند؟

حتما. اصلا بزرگ‌ترین شانس کشورهای در حال توسعه این است که می‌توانیم از تجربیات موفق و ناموفق کشورهای توسعه‌یافته استفاده کنیم. باید نسبت به اشتباهات آنها آگاه باشیم تا آنها را تکرار نکنیم و کارهای درست‌ و روش‌های معقولی که اعمال می‌شود را یاد گرفته و آنها را انجام دهیم، وگرنه نتیجه سر در زیر برف کردن و چرخ را دوباره اختراع کردن، فاجعه است. یکی از نتایج مسافرت برخی شاهان قاجار به کشورهای اروپایی، انتقال برخی تجربیات به ایران بود و حتی در نبود امکانات برای دسترسی به منابع اطلاعاتی خارج از کشور، افکار و آرای پیشرفته‌ای در طول صد سال گذشته مطرح شده است. در زمان حال می‌توان از داخل اتاق خود و با استفاده از اینترنت به راحتی به این تجربیات موفق و ناموفق دسترسی پیدا کرد چرا که اگر از آنها استفاده نکنیم، واقعا مایه تأسف است. در بسیاری از شهرهای دنیا پروژه‌هایی مورد وثوق مردم است که با نظرخواهی از آنها آغاز و انجام می‌شود و شهرداری خود را موظف به نظرسنجی از مردم و احترام به خواست آنها می‌داند و پس از نظرسنجی اولیه، بررسی و مطالعه و طراحی پروژه، طرح اولیه باز هم به نظرسنجی عمومی گذاشته می‌شود تا مردم نیز انتقادات و پیشنهادات خود را مطرح کنند. به نظر می‌رسد با گردآوری مدارک، نقشه‌ها، عکس‌ها و سایر اسناد شهر در موزه تاریخ شهرداری اصفهان، این مکان می‌تواند به محلی برای برپایی رویدادهایی با محوریت گفت‌وگوی متخصصان درباره وضعیت شهر از گذشته تا امروز و اتفاقات آن تبدیل شود. زمانی که از واژه تخصص استفاده می‌کنیم، منظورمان تنها معماران و شهرسازان نیست بلکه منظور آحاد مردم است، چون افراد در زمینه‌های مختلف تخصص دارند و برای اداره شهر به نظر همه این متخصصان ازجمله اهالی و کسبه نیاز داریم.

آیا می‌توان با ایجاد این موزه به عنوان یک نهاد فرهنگی، در توسعه فرهنگ شهروندی و  ایجاد گفتگو با شهروندان و اعتمادسازی میان مدیریت شهری و آنها اقدام کرد؟

بله قطعا. این موزه می‌تواند و باید مفصل ارتباطی مردم با مسئولان شهر و شهرداری باشد. محلی برای گفتگو و نقد و مباحثه درباره مسائل شهری، مشروط بر اینکه این فرصت را به آن دهیم و اعتماد مردم را به سوی آن جلب کنیم.

راه‌اندازی این موزه چطور می‌تواند در ارزیابی و نقد عملکرد شهرداری و کمک به قرار گرفتن آن در مسیر نیک‌نامی کمک کند؟

وقتی ما با صداقت و شفافیت، اتفاقاتی که در گذشته و حال رخ می‌دهد را در اختیار مردم قرار بدهیم و بدون اظهار نظر و بزرگ نمایی یا تخریب و تحریف آن، آنها را در جریان امور بگذاریم، این امر می‌تواند به جلب نظر و اعتماد آنها منجر شود. درباره نیک نامی نیز باید بگویم که به قول سعدی «مشک آن است که خود ببوید / نه آنکه عطار بگوید...» بنابراین باید عملکرد شهرداری به نوعی باشد که این نیک‌نامی ایجاد شود و گرنه نمی‌توان امری را به زور به مردم تحمیل کرد.

برای نزدیک کردن این موزه به یک موزه روایت و رویدادمحور چه باید کرد؟

تاریخ گذشته، اسناد و مدارک و اتفاقات مثبت یا منفی که در طی یکصد سال گذشته رخ داده است خود بهترین روایت است. مشروط بر اینکه راوی بی‌نظر باشد و قضاوت را به عهده بازدیدکنندگان قرار دهد. در خصوص رویدادمحوری موزه نیز باید اشاره کنم که اگر موزه درباره اتفاقات روز شهر و برنامه آینده آن با شفافیت با مردم سخن بگوید و اجازه بدهد مردم به راحتی حرفشان را بزنند و اظهار نظر کنند، هم به زنده بودن و فعال بودنش کمک می کند و هم مطالبه مردم در خصوص مشارکت در امور شهر را تامین می کند.

اهمیت اسناد و مدارک مدیریت شهری به عنوان گنجینه موزه در این موزه چقدر است؟

اسناد و مدارک مدیریت شهری منبع بسیار ارزشمندی برای محققان و مورخین و دانش‌پژوهان و دانشجویان است و همچنین می‌تواند در برنامه‌ریزی‌های آینده به مدیران کمک کند. اما این اسناد حتی برای عموم مردم هم قابل استفاده و جذاب است. بدیهی است که قسمتی از این اسناد نیز باید بیانگر اتفاقات روز شهر برای عموم مردم باشد.