انحصارزدایی دسترسی، با دیجیتال‌سازی اسناد تاریخی

رها کیوان: مدرس دانشگاه و عضو ایکوموس ایران معتقد است، دیجیتال‌سازی اسناد و عکس‌های تاریخی توسط موزه تاریخ شهرداری اصفهان از دسترسی به این اسناد انحصارزدایی کرده و کمک می‌کند بحران مستندسازی کم‌کم رفع شود. 

دکتر شعله وحدت‌پور درباره اهمیت پروژه دیجیتال‌سازی اسناد و عکس‌های تاریخی که از سوی موزه تاریخ شهرداری اصفهان آغاز شده، اظهار کرد: یکی از مهم‌ترین ابعاد این اقدام، جنبه آموزشی آن است. منظور از این آموزش الزاما آموزش به دانشجویان و دانش‌آموختگان رشته‌های تاریخ، معماری، شهرسازی و ... نیست، بلکه قرار است داستان یک شهر به درستی برای تمام سنین از کودکان تا بزرگسالان روایت شود و به جای اینکه مدام به مخاطب بگوییم «تصور کن در یک مکان از شهر چنین بنایی وجود داشته یا چنین شخصیتی زندگی می‌کرده است» یا «سیمای اصفهان قدیم به این شکل بوده است»، می‌توانیم منظر فرهنگی گذشته اصفهان درباره بناها، اشخاص و آداب و رسوم را در قالب این اسناد و عکس‌های دیجیتالی‌شده به مخاطبان عرضه کنیم و به آن‌ها درباره گذشته شهر آموزش و آگاهی دهیم. او «احیای فرهنگی» را جنبه دیگری از این اقدام دانست و افزود: میراث اصفهان با اولویت میراث ناملموس و سپس ملموس با این پروژه معرفی می‌شود و بازنمایی ریشه‌ها و داشته‌های اصفهان حس تعلق به شهر را در شهروندان بیدار می‌کند. از طرف دیگر با شنیدن کلمه «احیا» ذهن مخاطب ایرانی بلافاصله معطوف به کالبد می‌شود، اما در اسناد جدید یونسکو و ایکوموس(شورای بین المللی ابنیه و محوطه های تاریخی)، مرمت واژه‌ای بسیار وسیع و شامل میراث ملموس و ناملموس است؛ بنابراین زمانی که این روایتگری همراه با آموزش و ایجاد حس تعلق در شهروندان اتفاق بیفتد، می‌توان از نسل فعلی انتظار داشت احیای این سنت‌ها را آغاز کند. برای مثال یاد می‌گیرد حرمت آثار تاریخی را نگه دارد یا خانه پدری خود را تخریب نکند یا از وندالیسم فرهنگی خودداری کند. همچنین وظیفه حفاظت از این میراث فرهنگی هم در حوزه کالبد و هم در حوزه آداب و رسوم کم‌کم از دوش اداره میراث فرهنگی و شهرداری برداشته می‌شود و بر عهده مردم قرار می‌گیرد.

ضرورت رویدادآفرینی برای احیای سنت‌ها

به گفته این مدرس دانشگاه، به جز سنت شب یلدا و نوروز و مراسم‌هایی چون محرم و اربعین که بسیار پرشور برگزار می‌شود، در طول سال به سایر مناسبت‌هایی که داشته‌ایم توجهی نمی‌شود. پاسداشت برخی از این سنت‌ها به اقلیت‌ها محدود شده، در صورتی که اگر در این حوزه «رویدادآفرینی» شود، اتفاقات خوبی می‌افتد.

وحدت‌پور ادامه داد: چند سالی است اقشار گوناگون جامعه همزمان با کریسمس به سایت تاریخی جلفا جذب می‌شوند که اتفاق بسیار زیبایی است، چون مردم به‌واسطه همین اسناد و عکس‌های تاریخی به گذشته پیوند داده شده و به بازآفرینی این رسوم تمایل پیدا کرده‌اند. شاید سال گذشته بخشی از مردم از چگونگی حضور در یک رویداد مختص به مسیحیان ناآگاه بودند و برخی اتفاقات نامبارک پیش آمد، اما با اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی که صورت گرفت، در سال جاری این حضور بسیار پرشکوه بود و مردم با ادیان و نگرش‌های گوناگون با کیفیت بالاتری از آن استفاده کردند. درباره شب یلدا نیز به همین شکل است و زمانی که مردم آن را در عکس‌های تاریخی می‌بینند، شیفته این رسوم می‌شوند. او گفت: دلیل اینکه چند سالی است گروهی از مردم به نمای رومی تمایل پیدا کرده‌اند، این است که حس اصالت و باشکوه بودن ایجاد می‌کند، درحالی‌که اگر از طریق عکس‌های تاریخی با اصالت تاریخی بناهای ایرانی آشنا شوند و دسترسی به این اسناد و تصاویر به قشر خاصی منحصر نباشد، کم‌کم تلاش می‌کنند از آن در ساختمان محل سکونت خود استفاده کنند.

تاریخ متعلق به همه انسان‌ها است

عضو ایکوموس ایران رفع انحصار از دسترسی به اسناد و عکس‌های تاریخی را یکی از نتایج مثبت این اقدام موزه تاریخ شهرداری اصفهان دانست و تصریح کرد: در واقع این پیام مخابره می‌شود که تاریخ متعلق به همه انسان‌ها است. نمی‌توان از کودکان، نوجوانان و جوانان انتظار داشت از این واقعیت که زمانی خیابان چهارباغ اصفهان به‌واسطه کارخانه‌های متعدد نساجی لقب منچستر ایران را گرفته بود، اطلاع داشته باشند چون هیچ شاهد تاریخی از آن نمی‌بیند، اما زمانی که این عکس‌های تاریخی نه‌تنها به صورت اسناد آرشیوشده بلکه به شکل‌های گوناگون از جمله فیلم، بازی، اپلیکیشن و لگو در معرض دید آن‌ها قرار گیرد با گذشته تاریخی شهر ارتباط پیدا می‌کنند. وحدت‌پور درباره مخاطبان اسناد و عکس‌های تاریخی دیجیتال‌سازی‌شده، افزود: تا حدود سال 2003 توسعه پایدار دارای سه مولفه محیط زیست، اقتصاد و اجتماع بود، اما از آن سال به بعد «میراث جوامع» به‌عنوان رکن چهارم توسعه پایدار مطرح شد که متأسفانه هنوز در کشورمان به‌روزرسانی نشده است. بر این اساس، جوامع محلی و بومی نخستین پاسدار میراث فرهنگی یک جامعه هستند. بنابراین تمام مردم مخاطبان این اسناد و عکس‌ها خواهند بود، نه فقط یک گروه خاص از متخصصان. در دنیا نیز حفاظت از میراث به مردم و NGOها سپرده شده است و دانش‌آموزان از سنین مدرسه با میراث و داشته‌های فرهنگی خود آشنا می‌شوند.   او متخصصان معماری، باستان‌شناسی، شهرسازی و مرمت و احیای بناهای تاریخی را مخاطبان تخصصی این اسناد و تصاویر دانست و تأکید کرد حتی طراحان لباس، ظروف و مبلمان نیز می‌توانند از این تصاویر الهام بگیرند.

بحران مستندسازی تاریخی در ایران

پژوهشگر دکترای مرمت و احیای بافت و بنا‌های تاریخی دانشگاه علم و صنعت با بیان اینکه موزه تاریخ شهرداری با جمع‌آوری و دیجیتال‌سازی این اسناد و تصاویر به‌صورت متمرکز دست به کار بزرگی زده، ادامه داد: این اسناد و تصاویر در اصفهان به‌صورت پراکنده در اختیار بخش‌های گوناگون بوده و حتی بسیاری در اختیار تهران است؛ بنابراین دسترسی به آن‌ها حتی برای متخصصان نیز دشوار است. در پروژه بازآفرینی سردر باغ زرشک، با دیدن یک تصویر از این مکان در یک مجله خارجی، مقاله خود را مجددا تکمیل و ارسال کردم و این روند موجب اتلاف زمان، بودجه و انرژی من شد، چون من در اصفهان به دلیل نقص اسناد به چنین تصویری دسترسی نداشتم، درحالی‌که نویسنده خارجی در سفر به ایران به این عکس دسترسی پیدا کرده بود. در کل دسترسی به تصاویر و اسنادی که در اختیار ارگان‌ها و بخش‌های گوناگون است به گرفتن چندین مجوز و دوندگی فراوان نیاز دارد و پژوهشگر ایرانی به جایی می‌رسد که خسته می‌شود و پیگیری را رها می‌کند. در حال حاضر در ایران دچار بحران مستندسازی هستیم، بنابراین تجمیع و دیجیتال‌سازی به پژوهشگران اجازه مستندسازی تاریخ را می‌دهد.

وحدت‌پور با بیان اینکه اسناد و تصاویر تاریخی شناسنامه فرهنگی یک جامعه است، اظهار کرد: روی اسناد تاریخی زیادی کار کرده‌ام و اگر به یک سند در خارج از کشور نیاز داشته باشم، به‌راحتی و با ارسال ایمیل هرچه سند درباره آن موضوع بخواهم در اختیار من می‌گذارند، اما در کشورمان زمان زیادی از یک پژوهشگر تلف می‌شود.

کاربرد فراوان اسناد و تصاویر تاریخی برای مدیران شهری

او با بیان اینکه این اسناد و تصاویر به مدیران شهری کمک می‌کند در پروژه‌های بازآفرینی دچار بحران نشوند، گفت: اقدامات مدیران شهری در پروژه‌هایی مانند میدان امام علی‌(ع)، چهارباغ و برخی اقدامات مرمتی زیرسوال رفت و عوارض آن‌ها کم‌کم نمایان شد، چون نباید صرفا به کالبد توجه کرد. اگر یک مدیر بر اساس اسناد، نقشه‌ها و تصاویر تاریخی به احیای بافت تاریخی دست بزند، برای مثال به پاسخ این پرسش می‌رسد که آیا صرف اینکه در گذشته در محل میدان امام علی‌(ع) یک میدان وجود داشته، به معنای مطلوب بودن این پروژه است و اصلا لزومی دارد در زمان فعلی میدانی در این مکان وجود داشته باشد یا مشکلات را بیشتر می‌کند؟

پروژه چهارباغ با وجود برخی نارسائی‌ها پروژه‌ای موفق است، اما فاز اول میدان امام علی‌(ع) موفق نبود، سپس پیشخوان را اضافه کردند و با وجود جراحی‌های متعدد بافت تاریخی، باز هم مشکلات به دلایل گوناگون رفع نشده است. به گفته این مدرس دانشگاه، تاریخ را نمی‌خوانیم که صرفا یک کالبد ایجاد کنیم، بلکه می‌خوانیم تا تجربه گذشتگان را دریابیم. وحدت‌پور ادامه داد: شاه‌ عباس میدان نقش‌جهان را در جای مناسبی ساخته و اندام‌های کالبدی آن کامل بوده، پس این میدان چند صد سال است جواب می‌دهد، اما اینکه بخواهیم یک میدان سلجوقی را بازآفرینی کنیم و پاسخی از این همه اقدام که تاکنون انجام شده، دریافت نکنیم نشان می‌دهد به تاریخ به درستی نگاه نکرده‌ایم. از طرف دیگر گذر کمر زرین با اکتشافاتی که اتفاقی در آن رخ داد، وجهه تاریخی و هویتی شهر را ارتقا داد؛ بنابراین مدیران شهری نباید به صورت سلیقه‌ای وارد این حوزه شوند.