جهاد علمی پژوهشگران در دل بحران خشکسالی فلات مرکزی
پایان وابستگی اصفهان به واردات بذر؛ فرمول نوین امنیت غذایی در زمینهای تشنه
پژوهشگران مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان با کاشت ۳۲ هکتار از اراضی تحقیقاتی، موفق به خودکفایی کامل در تولید بذر پایه گندم و جو برای سال زراعی ۱۴۰۵-۱۴۰۴ شدند. این دستاورد استراتژیک در حالی رقم خورده که خشکسالی ساختاری و کاهش بارشها، الگوی کشت استان را به سمت ارقام مقاوم و مدیریت سختگیرانه منابع آب سوق داده است.
استان اصفهان در تقاطع حساسترین شرایط اقلیمی نیم قرن اخیر، گامی بلند به سوی استقلال در تأمین نهادههای استراتژیک کشاورزی برداشته است. در حالی که نوسانات شدید بارش و بحران منابع آبی، دغدغه اصلی بهرهبرداران حوضه زایندهرود محسوب میشود، دانشیار مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان، خبری را اعلام کرد که میتواند معادلات کشت پاییزه را در سالهای آتی تغییر دهد. بر اساس اعلام رسمی مهرداد محلوجی، اصفهان برای سال زراعی ۱۴۰۵-۱۴۰۴ در تأمین «بذر پایه» گندم و جو به مرز خودکفایی رسیده است؛ دستاوردی که حاصل فعالیتهای بهنژادی در ایستگاههای تحقیقاتی گلپایگان، رودشت و کبوترآباد است و هدف نهایی آن، تضمین امنیت غذایی در سطحی معادل ۱۰۰ هزار هکتار از مزارع استان خواهد بود. این موفقیت علمی، تنها یک خبر آزمایشگاهی نیست، بلکه پاسخی مستقیم به نیاز مبرم کشاورزان برای دسترسی به ارقامی است که تابآوری لازم را در برابر تنشهای محیطی فزاینده داشته باشند.
خودکفایی در بذر پایه؛ زیرساخت حیاتی برای ۱۰۰ هزار هکتار مزرعه
تولید بذر پایه (پرورشی)، خشت اول در زنجیره امنیت غذایی محسوب میشود. بذرهایی که در این مرحله و تحت نظارت دقیق کارشناسان در ۳۲ هکتار از اراضی تحقیقاتی استان تولید شدهاند، قرار است به عنوان هستههای اولیه در اختیار شرکتهای تولیدکننده بذر قرار گیرند. این شرکتها با تکثیر این ارقام، بذر «گواهیشده» مورد نیاز کشاورزان را تأمین میکنند. اهمیت این موضوع زمانی مشخص میشود که بدانیم ضریب نفوذ بذر اصلاحشده، رابطه مستقیمی با میزان عملکرد در واحد سطح دارد.
طبق برآوردهای کارشناسی ارائه شده توسط مرکز تحقیقات، میزان مصرف بذر در مزارع گندم و جو بسته به شرایط محیطی متغیر است. در شرایط نرمال و بدون تنش، مصرف ۲۰۰ کیلوگرم بذر در هر هکتار کفایت میکند؛ اما واقعیتهای اقلیمی اصفهان اغلب کشاورزان را مجبور میکند برای غلبه بر تنشهای محیطی و حصول اطمینان از تراکم مناسب بوته، این میزان را تا ۳۰۰ کیلوگرم در هکتار افزایش دهند. بنابراین، خودکفایی در تولید این نهاده، نه تنها وابستگی استان را قطع میکند، بلکه امکان نظارت بر کیفیت، خلوص ژنتیکی و سازگاری ارقام با اقلیم خشک منطقه را فراهم میآورد. مهرداد محلوجی، دانشیار مرکز تحقیقات، تأکید کرده است که سازگاری در اقلیم، تأمین بهموقع و تولید محصول باکیفیت، سه ضلع اصلی این دستاورد هستند که مستقیماً بر معیشت کشاورزان و پایداری تولید اثر میگذارند.
سیمای تولید غلات اصفهان؛ نبرد با محدودیتها
بررسی وضعیت میدانی تولید غلات در اصفهان نشاندهنده تلاش برای حفظ سطح تولید علیرغم فشارهای محیطی است. در سال زراعی ۱۴۰۳–۱۴۰۴، مجموع سطح زیر کشت گندم در استان به حدود ۷۵ هزار هکتار رسیده است که شامل ۴۸ هزار هکتار گندم آبی و ۲۷ هزار هکتار گندم دیم میشود. در بخش جو نیز که تأمینکننده اصلی خوراک دام استان است، حدود ۵۳ هزار هکتار (۵۰ هزار هکتار آبی و ۳ هزار هکتار دیم) زیر کشت رفته است. این آمار نشان میدهد که جو در اصفهان به شدت به منابع آب وابسته است و برخلاف گندم، سهم دیمکاری در آن ناچیز است.
تحلیل آمارهای پنجساله حاکی از آن است که اگرچه سطح زیر کشت نسبت به دهه گذشته کاهش یافته، اما میانگین تولید گندم استان بین ۳۲۰ تا ۳۸۰ هزار تن در نوسان بوده است. نکته قابل توجه، عملکرد نسبتاً بالای گندم آبی اصفهان (حدود ۴.۶ تا ۵.۳ تن در هکتار) است که از میانگین ملی بالاتر بوده و نشاندهنده دانش فنی بالای کشاورزان اصفهانی است. خرید تضمینی ۲۳۲ هزار تن گندم در سال جاری نیز موید این نکته است که با وجود تمام محدودیتها، اصفهان همچنان یکی از قطبهای کیفی تولید غلات در مرکز کشور محسوب میشود.
خشکسالی ساختاری و تغییر استراتژی بقا
بزرگترین چالش پیش روی این خودکفایی بذری، متغیر غیرقابل کنترلی به نام «آب» است. گزارشهای اقلیمی نشان میدهد که کاهش بارش در اصفهان از یک پدیده گذرا به یک «تغییر اقلیم ساختاری» تبدیل شده است. میانگین بارش ۱۱۷ میلیمتری در سال آبی گذشته که نشاندهنده افت ۴۳ درصدی نسبت به بلندمدت است، زنگ خطری جدی برای کشاورزی استان است. تغییر الگوی بارش از زمستان به بهار و تبدیل بارشهای مؤثر به رگبارهای سیلآسا، نفوذ آب به خاک را کاهش داده و گیاه را در مراحل حساس رشد (پنجهزنی) با تنش مواجه میکند.
این کمآبی مزمن، سیاستگذاران را به سمت تغییر الگوی کشت سوق داده است. کاهش برنامهریزیشده سطح گندم آبی و تلاش برای جایگزینی آن با ارقام کمآببر یا توسعه کشت دیم در مناطق مستعد، بخشی از این استراتژی است. در این شرایط، بذر تولید شده در مرکز تحقیقات که با هدف مقاومت به خشکی و شوری اصلاح شده است، نقش "ناجی" را ایفا میکند. این بذور قادرند با راندمان مصرف آب بالاتر، حتی در شرایط تنش آبی نیز عملکرد قابل قبولی ارائه دهند و از سقوط تولید (که در سالهای خشکسالی تا یکسوم کاهش مییابد) جلوگیری کنند.
چشمانداز آینده؛ امنیت غذایی در گرو مدیریت هوشمند
تداوم تولید گندم و جو در اصفهان دیگر با روشهای سنتی امکانپذیر نیست. خودکفایی در بذر پایه، گام اول و حیاتی است، اما برای تکمیل زنجیره امنیت غذایی، نیازمند اقدامات مکمل هستیم. مدیریت هوشمند آب و تنظیم زمان رهاسازی آب زایندهرود منطبق با تقویم زراعی (و نه صرفاً تقویم اداری)، توسعه کشاورزی حفاظتی برای حفظ رطوبت خاک و حمایتهای بیمهای قدرتمند از کشاورزان در برابر ریسکهای اقلیمی، الزاماتی هستند که باید در کنار استفاده از بذرهای اصلاحشده قرار گیرند.
کشاورزی اصفهان در حال گذار از «کشاورزی منبعمحور» به «کشاورزی دانشمحور» است. در این گذار، دستاورد پژوهشگران در تأمین بذر پایه گندم و جو، پیامی روشن دارد: حتی در سختترین شرایط اقلیمی، تلفیق دانش بومی و همت کشاورزان میتواند امنیت سفرههای مردم را تضمین کند، مشروط بر آنکه حمایتهای زیرساختی و مدیریتی نیز همپای تحقیقات علمی حرکت کنند.