«کوهاب» کاروانسرایی از خشت و سنگ که در برابر زلزله مقاوم است

خبرگزاری مهر: کاروانیان ساعتی بود که از کاشان رد شده بودند و از خستگی دگر نای حرکت نداشتند که از دور سایه طاقی های یک کاروانسرا به چشم یکی از مسئولان کاروان آمد.
جلوداران کاروان با اسب مسافتی به آن سمت تاختند و در برگشت نوید نزدیک شدن به یک کاروانسرا را دادند.
کاروانیان انگار جان تازه ای گرفتند و حرکت خود به سمت کاروانسرا را سریع تر کردند؛ پس از رسیدن به کاروانسرا معلوم شد که تمامی اتاق های آن پر شده است، کاروانیان مغموم و خسته از رنج راه هر کدام گوشه ای نشسته بودند که مسئول کارونسرا به آنها نوید داد که می توانند در صفه های بیرونی کاروانسرا ساکن شوند؛ نور امید در دل کاروانیان تابید و به امید ادامه سفر فردا کوله بار خویش از میانه حیاط کاروانسرا برچیدند تا شبی آسوده را در کاروانسرای کوهاب از سر بگذارند.
کاروانسرای تاریخی و چهار ایوانی کوهاب در مسیر کاشان به نطنز و در نزدیکی این شهرستان و در مجاورت کوهی معروف به نام باز قرار گرفته است.
قدمت این کاروانسرا به دوره صفویه برمی گردد و در بالای سردرب آن کتیبه ای قرار گرفته که نشان می دهد این بنا توسط «میرابوالمعالی برزرودی» از امرای مقرب دربار شاه عباس اول٬ مشهور به آقامیر ساخته شده است که سمت وزیر حضور و مجلس نویسی شاه را نیز داشته است.
کارشناس میراث فرهنگی و بناهای تاریخی در ارتباط با این قلعه تاریخی به مهر اظهار داشت: ویژگی های منحصر به فرد معماری قلعه کوهاب، علاوه بر اهمیت شهر نطنز و راه ارتباطی موجود در آن، نشان از توجه ویژه حکومت‏ های مرکزی و محلی به این بنا، در گذشته های دور دارد.
سالار میرزاییان افزود: شمایل این کاروانسرا با یک هزار و ۹۶۲ متر مربع وسعت، هشت ‌ضلعی است و از خشت و آجر ساخته شده اما از نظر استقامت در برابر زلزله بسیار بی ‌نظیر است.
استفاده از سیستم‌های قدیمی تهویه هوا
وی با بیان اینکه از نکات جالب توجه در معماری این بنا آثاری از سیستم های قدیمی تهویه هوا برای عوض شدن هوای دالان ها و تاسیسات سنتی تأمین روشنایی و تهیه غذای کاروانیان است، گفت: پلکان های بام در دو طرف درب ورودی قرار گرفته که محوطه هشتی شکل آن سادگی خود را حفظ کرده و شامل سکوها و مقر استراحت نگهبانان است.
کارشناس میراث فرهنگی و بناهای تاریخی ادامه داد: از دیگر ویژگی های جالب و متفاوت این کاروانسرا با دیگر کاروانسراها راه داشتن این دو مقر نگهبانی به محوطه داخل اصطبل هاست اما ظاهراً راه ورود به اصطبل در اتاق سمت چپ ورودی مسدود گشته است.
قواعد هندسی قرینه سازی به شکل کامل در کاروانسرای میرابوالمعالی رعایت شده است
کاروانسرای میرابوالمعالی که قواعد هندسی قرینه سازی به شکل کامل در آن رعایت شده است دارای ۲۳ اتاق در چهار سمت حیاط و ایوان های چهارگانه در محورهای اصلی در صحن حیاط است، به عبارت دیگر در جبهه روبروی دالان ورودی به حیاط و همچنین در وسط هر کدام از ساختمان های جبهه های جنوب غربی و شمال شرقی، ایوان بزرگی قرار دارد که به اطاقی بزرگ منتهی می شود.
در واقع در اطراف سه جبهه طاق سردر ورودی، در طبقه مشرف به بام بنا، اتاق های دیده‌بانی برای محافظت از کاروانیان ساخته شده است و در چهار گوشه حیاط ورودی نیز دالان های مسقف واقع شده است به شکلی که پس از اندکی حرکت در داخل ورودی آنها، دالان ها به دو قسمت چپ و راست و با محورهایی عمود بر هم تقسیم می شوند که امتداد این دالان ها به پشت دیوارهای اطاق های بزرگ واقع در محورهای تقارن مجموعه کاروانسرا منتهی می شود.
ورودی قلعه دارای سردر مرتفعی است که در میان آن درب چوبی قطوری تعبیه شده است و در پیشانی سه جبهه جلوی خان سنگ نوشته ای به خط ثلث وجود دارد که با نگاهی به آن می توان به نام سازنده و سال ساخت این بنای عظیم پی برد.
عرض این کاروانسرا ۵۸ متر و ۷۰ سانتیمتر و طول آن ۶۷.۵ متر است و قرینه سازی کامل در آن رعایت شده است.
این دالان های عریض و مرتفع برای نگهداری بارها و چهارپایان کاروانیان مورد استفاده قرار می گرفته که البته کلیه امکانات موردنیاز، سکوها و مقرهای نگهبانی نیز در این مکان پیش بینی و ساخته شده است.
در جبهه شمالی این کاروانسرا در دو سوی دروازه ورودی ۱۰ صفه وجود دارد که به احتمال قوی جایگاه اسکان کاروان های عبوری در شب های شلوغ کاروانسرا بوده است که مسافرینش به اجبار باید صفه های بیرونی را برای استراحت انتخاب کنند.
در بالای دروازه ورودی محفظه‌های طاقی شکل به چشم می آید؛ این در نه چندان قدیمی که تنها شمایلی است از در واقعی این کاروانسرا در سال های خیلی دور و در میان همین چارچوب ابهتی داشته است اما اکنون پر از دست خط های یادگاری است.
پلکان های بام در دو طرف درب ورودی قرار گرفته که محوطه هشتی شکل آن سادگی خود را حفظ کرده و شامل سکوها و مقر استراحت نگهبانان است.
بنا به نقلی مشهور چند چشمه در حوالی این کاروانسرا قرار داشته که آب جویبار دلفریب این کاروانسرا را تامین می کرده است و گویا در همان زمانها در دل حیاط این کاروانسرا استخر بزرگی به اندازه ۱۴ متر در ۷ متر ایجاد شده که آب مورد نیاز کاروانیان را تأمین کرده است.
کمی آنسوتر از این بنا در جنوب غربی شهر نطنز و بر فراز کوه گنبدی قرار دارد که به گنبد «باز» مشهور است و بنا بر آنچه در کتاب زندگی شاه عباس اول آمده محل دفن یکی از بازهای مورد علاقه شاه عباس و معروف به «لَوَند» بوده که دست برقضا در حوالی نطنز می‌میرد و اندوه ملوکانه باعث می‌شود که عده‌ای کارگر و معمار با رنج بسیار مصالح لازم را با بزکوهی به نوک کوه برده و گنبدی را در محل دفنش در ارتفاع دو هزار متری کرکس بر بلندترین نقطه کوه به ارتفاع ۱۰ متر بنا کنند.
کاروانسرای تاریخی با تجربه ۴ قرن رویدادهای بی شمار
کاروانسرای تاریخی شاه عباسی نطنز اصفهان ( قلعه کوهاب ) که حدود چهار قرن رویدادهای بی شماری را پشت سر نهاده از سال ۱۳۵۵ با شماره ۱۴۸۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است، این کاروانسرا هنوز ساختار اصلی خود را حفظ کرده است و در سال های اخیر اقداماتی برای بازسازی آن انجام شده است.
این کاروانسرا که قرار بود پس از مرمت به عنوان مجتمع فرهنگی گردشگری مورد استفاده قرار گیرد چندی پیش جزو هفت بنایی قرار گرفت که صندوق احیاء و بهره برداری از بناها و اماکن تاریخی مزایده واگذاری حق مدیریت بهره‌برداری آنها در دستور کار قرار داده است.
برگزاری مزایده واگذاری حق مدیریت بهره‌برداری کاروانسرای کوهاب
در این ارتباط فریدون الهیاری مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان در گفت و گو با خبرنگار مهر، با اشاره به برگزاری مزایده واگذاری حق مدیریت بهره‌برداری کاروانسرای کوهاب اظهار داشت: در سال های گذشته هفت مزایده همزمان برای واگذاری اماکن تاریخی در قالب تشریفات قانونی برای سرمایه گذاری و واگذاری حق بهره برداری توسط صندوق احیاء برگزار شد که کاروانسرای کوهاب نطنز از این جمله بوده است.
وی افزود: کاروانسرای کوهاب مربوط به دوره صفوی است و در مسیر کاشان به نطنز در نزدیکی این شهرستان قرار دارد.
مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان تاکید کرد: کاربری های این هفت بنا مجتمع خدمات، رفاهی، بین راهی و فرهنگی، خدماتی، پذیرایی بوده که با طی فرایند حقوقی، فنی، تعیین کاربری و مطالعات توجیه اقتصادی و در نهایت طی روند قانونی کارشناسی رسمی بری واگذاری در قالب تشریفات قانونی مهیا شده است.
وی ادامه داد: شرح عملیات مرمتی و ضوابط اجاره در فراخوان صادر شده است و سرمایه گذار می تواند پیش از سرمایه گذاری این مکان را از نزدیک مشاهده کند.
الهیاری اضافه کرد: در اسناد ارائه شده شرایط مساعد و متناسبی از جمله راهبری ها و چارچوب های عملیات تکمیلی مرمت و آماده سازی احیاء، شرایط مالی و اقتصادی و شرایط زمانی مناسب، زمینه ساز ورود سرمایه گذاران اهل را فراهم آورده و به طور قطع اقتصاد مرتبط با احیا این هفت بنا ضمن حفاظت پایدار آن تضمین خواهد بود.
تجربه‌ای خوشایند برای گردشگران
به نظر می رسد مرمت، حفظ و احیا کاروانسراها و تبدیل آنها به یک مکان تفریحی - اقامتی علاوه بر ایجاد تجربه ‌ای خوشایند برای گردشگران سبب حفظ این بناها می ‌شود، منوط به آن که این تغییر کاربری همراه با تغییرات گسترده در بنا نباشد.
گاهی از کاروانسراها برای رصد ستارگان هم می‌توان استفاده کرد؛ البته نباید از یاد برد بیشتر کاروانسراها در قطب‌های گردشگری ایران یعنی اصفهان، یزد و کرمان قرار دارند و احیا مجدد آنها علاوه بر حفظ آنها منجر به رونق گردشگری هم می‌شود.
سفر به سمت این بنای تاریخی بسیار آسان است، هنگام ورود به نطنز از سمت کاشان، پس از گذشتن از مکانی که به باغ حرم مشهور است در کناره شرقی جاده آسفالته به فاصله تقریبی ۳۰۰ متر از آن کاروانسرایی کهن قرار دارد که به مرور زمان به قلعه کوهاب معروف شده است.