غبار بی رونقی بر تار و پود فرش اصفهان

فرش اصفهان، این هنرصنعت دیرینه با مزیت خارق العاده خود برای ارزآوری و اشتغالزایی اکنون از توجه و نظرها مغفول مانده و روزگاری است غبار بی رونقی را بر پیشانی خود لمس می کند.

به گزارش ایمنا، فرش اصفهان از دیرباز زبانزد خاص و عام بوده وجایگاه آن در اشتغالزایی و ارزآوری استان و کشور ما انکار ناپذیر است، از جمله بخش های مهم این هنرصنعت، طراحی نقشه است که نه تنها به عنوان یک هنر بلکه باوجود رقبای زیاد در کشورهای خارجی به عنوان یک میراث ملی باید حفظ و حراست شود. هرچند برخی سودجویان برای کسب درآمد خود، طرح طراحان را به کشورهای خارجی و رقبا می دهند.

گفتگویی با مرتضی کیان‌زاد، عضو انجمن طراحان نقشه فرش اصفهان داشته تا به بررسی مسائل و مشکلات این هنرصنعت به ویژه در حوزه طراحی نقشه، بپردازیم که آن را در ذیل می خوانید:

وضعیت شاغلان در حوزه طراحی نقشه فرش در اصفهان به چه صورت است؟

تولید فرش دستباف از طرح تا صادرات در ۳۶ رشته انجام می شود و افراد زیادی را در عرصه های مختلف به خود جذب می کند هر چند که اکنون رونق گذشته را ندارد، به طور مثال زمانی که جمعیت ایران ۵۵ میلیون نفر بود هشت درصد از جمعیت کشور در صنعت فرش فعال بودند و از این راه کسب درآمد می کردند، اما اکنون حداکثر یک و نیم میلیون نفر شاغل در این عرصه هستند. طراحی نقشه فرش نیز یکی از این عرصه هاست که هم اکنون بیش از ۵۰ نفر هنرمند به طور جدی، زیر نظر انجمن طراحان نقشه فرش دستباف اصفهان آن را پی می گیرند هرچند که شغل مستمری هم ندارند و این مطلب از اوضاع ناخوشایند مجموعه فرش ایران حکایت دارد.

مهمترین چالش پیش روی طراحان نقشه فرش چیست و چه اقداماتی در این زمینه انجام شده است؟

چندین سال بود که انجمن طراحان نقشه فرش در شهرهای مختلف دغدغه بزرگی درباره ثبت نقشه‌های فرش داشتند تا طرح هایی که در اختیار تولیدکننده قرار می گیرد به اسم او ثبت شده و قابل کپی شدن نباشد. بالاخره با همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سامانه ای زیرنظر کتابخانه ملی ایجاد شد تا مالکیت معنوی آثار طراحان نقشه فرش نیز رسمیت پیدا کرده و گام مهمی برای مقابله با سرقت آثار این هنرمندان برداشته شود، صاحب اثر با رجوع به این سامانه می تواند عکس طرح خود را بارگذاری کرده و به نام خود ثبت کند و انجمن نیز در صورت بروز تخلف از طریق اتحادیه تولید کنندگان فرش که اختیارات زیادی دارد، در زمینه مقابله با مجرمان و نیز پاسخ به مطالبات خود، اقدام می کند. با تمام این شرایط هنوز هم عزم جدی برای پایبندی به این قانون وجود ندارد و اگر امروز کسی اقدام به کپی نقشه های فرش کند، صاحب اثر فرایندی طولانی را برای احقاق حق خود باید طی کند اما این اقدام اخیر باعث ترس متخلفین شده و آمار سرقت آثار کاهش پیدا کرده، هرچند همچنان ادامه دارد.

با کمال تاسف شاهد هستیم یک طراح فرش هزینه و به ویژه زمان بسیاری صرف می کند تا طرح، آماده ارائه برای بافت شود، اما متاسفانه به علت عدم پایبندی مناسب به قانون کپی رایت ( copy right ) در کشور به راحتی توسط برخی، از بافت فرش عکس گرفته شده و از طریق نرم افزارهای موجود به نقشه برگردانده و طرح بدون منع قانونی، توسط دیگران بافته می شود.

طراحان نقشه فرش چگونه آثار خود را به بازار عرضه می کنند؟

طراحان به چند شکل آثار خود را به فروش می رسانند. عده ای از تولیدکنندگان سفارش گرفته و طرح های مورد نظر آنها را تحویل می دهند، برخی طرح فرشی را که ترسیم می کنند نزد خود نگه داشته و برای فروش به افراد مختلف عرضه می کنند، البته عده ای هم هستند که همان‌گونه که گفته شد به کپی غیرقانونی طرح ها دست می زنند. برای مثال بافنده‌هایی که بدون اجازه از کارفرما طرح فرش را به نوعی سرقت کرده و به کسانی که در بازار فرش، کار آنها کپی طرح است می دهند و از این طریق زحمات یک طراح فرش و هزینه هایی که صاحب اثر برای خرید آن انجام داده با منفعت طلبی عده ای از بین می رود.

در برخی موارد نیز شاهدیم که بعضی از این طرح ها سر از کشورهای دیگر در می آورد و به جای رونق صنعت فرش ایران، بافندگان دیگر کشورها از طرح های بی نظیر ایرانی بهره مند می شوند.

گستردگی فعالیت انجمن های طراحان نقشه فرش به چه میزان است؟

انجمن های طراحان نقشه فرش که در حدود ۱۰ استان فعالیت دارند، امور آموزشی و اطلاع رسانی خود را زیر نظر مرکز ملی فرش انجام می دهند. مرکز ملی فرش نیز انجمن های سراسر کشور را از لحاظ مادی و مشاوره ای تحت حمایت قرار داده و حلقه وصلی میان هنرجویان رشته فرش و انجمن ها برای برگزاری دوره های کارورزی و آموزش های تخصصی است.

چه ملاک هایی سبب تفاوت میان نقشه فرش شهرهای مختلف می شود؟

هر منطقه ای مبتنی بر فرهنگ جغرافیایی و مختصات جامعه شناسی خود شروع به طراحی، بافت و تولید فرش می کند، مثلا عشایر ذهنی باف هستند، از طرح های هندسی در فرش های خود استفاده می کنند و مواد به کار رفته در آن نیز از محصولات خودِ عشایر و از دل طبیعت با ساز و کار تماما سنتی است، اما خصوصیات فرش اصفهان تفاوت بسیاری دارد، تار آن از ابریشم و در بافت آن به جای پرز از کرک و ابریشم استفاده می شود. ریزبافت تر از عشایری است، رج و تراکم بالایی دارد، طرح، رنگ، قدمت و اصالت منحصر به فرد خود را نیز دارا است.

این الگو در شهرهای دیگر نیز رعایت می شود، به طور مثال در برخی شهرها نسبت به اصفهان، اصالت چندانی ندارد یا به جای استفاده از کرک، تمام ابریشم بافته می شود، برندهای بعضی شهرها نیز در سطح بین المللی شناخته شده تر است و بی شک مشتریان خاص خود را داشته که حاضر به پرداخت بهای بیشتری برای آن نسبت به سایر برندها هستند.

ویژگی فرش های صادراتی در طرح و بافت چیست؟ آیا ایران در این عرصه حرفی برای گفتن، دارد؟

فرش‌های صادراتی ارزش و قیمت بالاتری دارد و خواه ناخواه طرح های مخصوص به خود را می خواهد؛ به طور مثال میزان ابریشم موجود در آن بیشتر است به تبع آن نیز در طرح فرش نیز باید ظرافت و دقت بیشتری انجام شود. با این وجود وضعیت فرش در عرصه بین المللی به خاطر کم توجهی به صادرات آن که در نتیجه بی سلیقگی و سیاست های اشتباه مسئولانی که علاقه چندانی به صادرات صنایع دستی با حجم زیاد نداشتند، تضعیف و همین عامل باعث شد تا رقیبان ایران در عرصه جهانی رو به افزایش رفته و صنعت فرش ایران هرسال مهجورتر از قبل شود.

فرش ایران چه رقیبانی در بازار جهانی دارد؟

در گذشته چین و امروز کشورهای هندوستان، بنگلادش، افغانستان و ترکیه اقدام به تولید و صادرات فرش کرده اند ولی ایران به دلیل هزینه بالای مواد اولیه ای که به کشور وارد می شود، اوضاع نابسامانی را سپری می کند به عنوان مثال هزینه تولید فرش دستباف در کشوری مثل پاکستان حتی به نصف ایران هم نمی رسد و بی شک مشتریان خارجی رغبت بیشتری نسبت به تولیدات آنها دارند.

مواد اولیه برای بافت فرش از کجا تامین می شود؟ آیا کشور به تنهایی قابلیت پاسخگویی به آن را دارد؟

تولید ابریشم ایران در قسمت شمال کشور انجام می شود و حتی اصفهان نیز قبل از بحران خشکسالی ابریشم تولید می کرد اما اکنون عمده ابریشم کشور از چین وارد می شود، قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان نیز از صادرکنندگان ابریشم به ایران هستند.

کرک نیز در کنار تولید محدودش در کشور، از نیوزلند وارد می شود، تولید کرک در ایران به دلیل پرورش محدود دام و همچنین محدودیت واحدهای صنعتی داخلی، چندان چشمگیر نیست و نیازمند هزینه و امکانات زیاد است که البته در صورت تحقق، هزینه تولید فرش نیز کاهش یافته و حیات دوباره ای به آن خواهد بخشید. به طور مثال هر کیلو ابریشم یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان است که در هر مترمربع فرش دستبافت، پنج کیلو کرک و ابریشم استفاده می شود بنابراین هرچه ابریشم بیشتری در بافت فرش استفاده شود، با افزایش قیمت ارز، هزینه های تولید را آنقدر بالا می برد که مشتریان توان خرید به شکل وسیع را ندارند.

آیا طراحی و تولید تابلو فرش در اصفهان رونق دارد؟

امروزه تولید و عرضه تابلو فرش ها رونق چشمگیری یافته و در ایران بافندگان تبریزی توانسته اند خود را به عنوان برند برتر در این عرصه معرفی کنند. در اصفهان نیز عده ای اقدام به تولید کردند که توفیق چندانی نیافتند اما در این شهر طراحان توانمندی هستند که برخی از تولیدکنندگان تابلو فرش هنگام نیاز به طراحی نقشه های خلاقانه و منحصر به فرد به آنها رجوع می کنند.

چه حمایتی از طراحان نقشه فرش انجام می شود؟

تولید نقشه فرش زیر نظر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است و هنرمندان فعال در این عرصه با معرفی نامه این سازمان به سازمان فنی حرفه ای مراجعه و پس از ارزیابی های این سازمان، کارت مهارت فنی را دریافت کرده از طریق آن می توانند بیمه و مزایای هنرمندان قالی باف را دریافت کنند.