رد بولدوزر بر حافظه تاریخی اصفهان

اصفهان، شهری باستانی که قرن‌ها به عنوان قلب فرهنگ و هنر ایران شناخته شده، این روزها شاهد یکی از تلخ‌ترین و پرسروصداترین رخدادهای میراثی خود است. تخریب ناگهانی و شبانه بخشی از لایه‌های ارزشمند دوره سلجوقی در عرصه تاریخی کمرزرین، آن هم با بولدوزر و کامیون، موضوعی نیست که بتوان به‌سادگی از کنار آن گذشت. این اتفاق نه‌تنها لایه‌هایی از هویت تاریخی شهر را در تاریکی شب با خاک یکسان کرد، بلکه بحران عمیق‌تری را آشکار ساخت: تعارض آشکار میان توسعه‌ تجاری بی‌ضابطه و صیانت از میراث فرهنگی در شهری که مدعی گردشگری جهانی است و می‌خواهد در سال‌های پیش‌رو به هاب گردشگری کشور تبدیل شود.

ماجرا از کجا آغاز شد؟

کمرزرین، محوطه‌ای در مجاورت مسجد تاریخی کمرزرین، یکی از نقاط حساس باستان‌شناسی در بافت مرکزی اصفهان به‌شمار می‌رود. این مسجد خود اثری ارزشمند از دوره دیلمی و سلجوقی است که در دوره‌های بعد بازسازی شده، اما فضاهای الحاقی آن به‌صورت زیرزمینی در سمت روبرو امتداد یافته و حاوی لایه‌های تاریخی باارزشی است.

علی شجاعی، مسئول کاوش‌های باستان‌شناسی گذر کمرزرین، می‌گوید مطالعات ژئوفیزیکی پیشین در محل به‌روشنی نشان داده بود که زیر آسفالت فعلی، بقایای معماری ارزشمند از دوره سلجوقی و حتی پیش‌تر وجود دارد. همین شواهد باعث شد اداره‌کل میراث فرهنگی و شهرداری منطقه ۳ بر سر یک توافق رسمی به نتیجه برسند: خاک‌برداری حداکثر تا عمق سه متر صرفاً برای تسهیل دسترسی به یک مجتمع تجاری (پروژه طلا)، و فقط به شرط توقف فوری عملیات در صورت مشاهده آثار تاریخی و ادامه کار تنها پس از اخذ مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی.

توافقی که شبانه نقض شد

اما این توافق به شکلی عجیب و پرسش‌برانگیز، در نیمه‌شب نقض شد. در ساعات ابتدایی بامداد شنبه، بدون هیچ‌گونه هماهنگی و مجوز، چند کامیون و دست‌کم دو بیل مکانیکی وارد این عرصه تاریخی شدند. هدف مشخص بود: انجام خاک‌برداری سریع، بی‌سروصدا و دور از چشم باستان‌شناسان و افکار عمومی. اقدامی که به گفته شجاعی «هیچ سابقه‌ای از حضور چنین ماشین‌آلاتی در این پروژه نداشت» و نشانگر تصمیمی هماهنگ و از پیش طراحی‌شده بود. او این اقدام را «فاجعه حمام خسروآغا به‌شکل دیگری» توصیف کرد؛ اشاره به یکی از تلخ‌ترین تخریب‌های میراثی دهه‌های اخیر اصفهان.

دستگاه میراث فرهنگی، به‌محض اطلاع، وارد عمل شد و توانست مانع ادامه عملیات شود، اما آن‌طور که گزارش‌های اولیه می‌گویند، بخش زیادی از لایه‌های باستانی در همان ساعات اولیه با خاک یکسان شده بود. شدت آسیب هنوز به‌طور دقیق برآورد نشده، اما مسئولان میراث تأکید دارند که این آثار به‌واسطه قدمت‌شان (دوره‌های دیلمی، سلجوقی، ایلخانی و حتی پیش‌تر) از ارزش بی‌بدیل علمی و تاریخی برخوردار بوده‌اند.

واکنش رسمی میراث فرهنگی

امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان، وقوع تخلف شبانه را تأیید کرد و از پیگیری قضائی خبر داد. او با اشاره به توافق قبلی با شهرداری برای انجام کاوش‌های کنترل‌شده و علمی، تأکید کرد: «تأکید شده بود که در برخی نقاط، عملیات به‌صورت دستی و با حساسیت ویژه انجام شود و تحت هیچ شرایطی از ماشین‌آلات سنگین استفاده نشود. متأسفانه این شروط زیر پا گذاشته شد.»

کرم‌زاده به صراحت از این اقدام به عنوان «جرم» یاد کرد و افزود: «حتی اگر حفاری صورت نگرفته باشد، صرف اقدام برای حفاری یا ورود ماشین‌آلات در ادبیات حقوقی میراث فرهنگی جرم تلقی می‌شود.» او همچنین با اشاره به ارزش این محدوده، آن را از حساس‌ترین نقاط باستان‌شناسی در مرکز اصفهان دانست و یادآور شد که آثار این منطقه به چند هزار سال پیش بازمی‌گردد.

تعارض آشکار در مدیریت شهری

این رخداد یک‌بار دیگر تناقض بزرگ در شعارها و عمل مدیریت شهری اصفهان را آشکار کرد. از یک سو، شهرداری اصفهان توسعه گردشگری را جزو اولویت‌های اصلی خود معرفی می‌کند و شعار «شهر گردشگرمحور» سر می‌دهد. از سوی دیگر درست در دل بافت تاریخی ثبت‌شده شهر، ماشین‌آلات سنگین در نیمه‌شب وارد عرصه‌ای با ارزش جهانی می‌شوند و لایه‌های باستانی را نابود می‌کنند، صرفاً برای آنکه پاساژی مدرن، دسترسی بهتری پیدا کند. آنگاه تنها روح الله ابوطالبی،  مدیر منطقه 3 این اظهار نظر را دارد که پیمانکاران متعددی در این منطقه برای انجام فعالیت‌های عمرانی با شهرداری قرارداد دارند اما در جریان اینکه پیمانکاران روزانه از چه تجهیزاتی استفاده می کنند، نیستیم.

او در ادامه گفته با توجه به باستانی بودن منطقه و احتمال کشف اشیا تاریخی، باستان‌شناس ناظر زیر نظر شهرداری به طور روزانه فعالیت‌ها را رصد می‌کند و هرگونه کنش مشکوک به میراث فرهنگی استان اصفهان اطلاع داده می شود.

این رفتار دوگانه، پرسشی جدی درباره نگاه مدیریت شهری به مقوله میراث فرهنگی به‌وجود می‌آورد: آیا میراث فرهنگی واقعاً به‌عنوان یک سرمایه هویتی و اقتصادی بلندمدت برای شهر دیده می‌شود؟ یا مانعی مزاحم بر سر راه سوداگری و ساخت‌وسازهای بی‌برنامه؟  شاید به گفته شجاعی در بدنه مدیریت شهری هنوز هستند کسانی که حاضرند به بهای از بین بردن گذشته این شهر، پروژه‌های تجاری و منافع شخصی را پیش ببرند.

تجربه‌ای تکراری؛ زخم‌های کهنه اصفهان

تخریب شبانه در عرصه‌های تاریخی اصفهان اولین بار نیست که اتفاق می‌افتد. ماجرای حمام خسروآغا، تخریب خانه شکری و چند خانه دیگر در بافت تاریخی اصفهان، آسیب‌های ناشی از احداث زیرگذر میدان امام علی و پروژه‌های مشابه در دهه‌های گذشته همگی نشان می‌دهد که در نبود سازوکار نظارتی قوی و فرهنگ احترام به میراث، توسعه شهری می‌تواند به ابزاری برای نابودی تاریخ بدل شود.

نکته دردناک اینجاست که بسیاری از این تخریب‌ها زیر پرچم «پیشرفت» و «توسعه» توجیه شده‌اند؛ اما تجربه جهانی به‌روشنی ثابت کرده که توسعه پایدار، تنها در صورتی محقق می‌شود که به هویت تاریخی و فرهنگی احترام گذاشته شود. اصفهان، با سابقه ثبت جهانی و میراث یونسکو، نباید میدان آزمون و خطای پروژه‌های بی‌ضابطه باشد.

ضرورت شفافیت و پاسخگویی

یکی از زوایای نگران‌کننده این ماجرا، انجام عملیات در تاریکی شب و بدون اطلاع نهادهای مسئول است. شجاعی تأکید کرده که دوربین‌های مداربسته در محل فعال بوده‌اند و قطعاً رفت‌وآمد ماشین‌آلات ثبت شده است. این پرسش جدی مطرح است که چه کسانی، با چه اهدافی و با چه سطحی از هماهنگی این اقدام را برنامه‌ریزی کردند؟ شهردار منطقه، پیمانکار و هر مقام دخیل در این ماجرا باید به‌طور علنی و شفاف پاسخگو باشند.

همچنین، مدیرکل میراث فرهنگی استان وعده داده که «به‌صورت کیفری» از افراد دست‌اندرکار شکایت خواهد شد. تحقق این وعده و پیگیری قضائی واقعی، می‌تواند آزمونی برای عزم نهادهای مسئول در حفاظت از میراث فرهنگی باشد. اگر چنین تخلفی بدون مجازات بماند، پیام خطرناکی به سایر پروژه‌ها و مجریان شهری خواهد داد: که می‌توان به‌سادگی، در سکوت شب، آثار ملی را با خاک یکسان کرد و فردا صبح از توسعه و گردشگری سخن گفت.

میراث فرهنگی؛ سرمایه ملی، نه مانع توسعه

در شرایطی که کشور با بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی متعددی دست‌وپنجه نرم می‌کند، حفظ هویت ملی و فرهنگی اهمیتی دوچندان دارد. آثار تاریخی، نه‌فقط بقایای سنگ و آجر، بلکه سرمایه‌ای برای نسل‌های آینده، منبع هویت جمعی و عاملی برای جذب گردشگری پایدارند. تخریب شبانه بخشی از محوطه کمرزرین، زنگ خطری جدی است که نشان می‌دهد هنوز نگاه ابزاری و کوتاه‌مدت بر تصمیمات شهری سنگینی می‌کند.

شاید زمان آن رسیده باشد که مدیریت شهری اصفهان، شورای شهر، استانداری و نهادهای ملی به‌طور جدی بازنگری کنند که «توسعه» را چگونه تعریف می‌کنند. توسعه‌ای که به قیمت نابودی لایه‌های هویتی شهر تمام شود، نه‌تنها پیشرفت نیست بلکه عقب‌گردی جبران‌ناپذیر است.

 آزمون بزرگ برای اصفهان

ماجرای عرصه تاریخی کمرزرین آزمونی بزرگ برای مدیریت شهری، دستگاه قضائی، وزارت میراث فرهنگی و حتی جامعه مدنی اصفهان است. آیا می‌توان این پرونده را به‌گونه‌ای شفاف، قانونی و عبرت‌آموز جمع‌بندی کرد تا مانع تکرار فجایع مشابه شود؟ یا بازهم همه‌چیز در هیاهوهای رسانه‌ای فراموش خواهد شد و شب دیگری، بولدوزری دیگر، بخشی از حافظه تاریخی شهر را خواهد بلعید؟

امید آن است که این بار، وجدان عمومی، رسانه‌ها، فعالان میراث، و نهادهای مسئول، اجازه ندهند این پرونده بی‌پاسخ بماند. چرا که حفظ هویت تاریخی اصفهان، مسئولیت همه ماست.

رسانه اصفهان امروز هم تا حصول نتیجه و گزارش آن به مخاطبان و شهروندان این موضوع را پیگیری خواهد کرد.