راه نجات خاورمیانه از نابودی، گفت و گوی ایران و عربستان است

علی رغم همه اختلافات ایران و عربستان و بی اعتمادی عمیقی که بین آنها وجود دارد، گفت و شنود مستقیم بهترین راه برای جلوگیری از جنگ دو قدرت است. این دو کشور می توانند اقداماتی انجام دهند تا خاورمیانه را از آستانه نابودی نجات دهند.

نشریه فارین افیرز ( Foreign Affairs ) که یک نشریه تخصصی علوم سیاسی و روابط بین‌الملل است و هر دو هفته یکبار توسط شورای روابط خارجه در آمریکا منتشر می شود، در شماره اخیر خود مقاله ای با عنوان «باز داشتن ایران و عربستان از جنگ» منتشر کرده است که خبرگزاری ایمنا بخش نخست آن را ترجمه کرده است که در ادامه می خوانید.

درگیری ها در همه کشورهای منطقه از جمله عراق، لبنان، سوریه و یمن از عاملی مشترک ناشی می شوند و آن عامل رقابت ایران و عربستان سعودی است و این رقابت سالهاست که موجب بروز خشونت در مناطق دور افتاده پس از جنگ شده و میدان های جنگ جدیدی را که در آن صلح نسبی حاکم بوده است را ایجاد کرده است. بنابراین اگرچه تصور اینکه این دو کشور بتوانند برای منطقه ای بهتر با هم همکاری کنند، سخت است؛ اما هر دو طرف می توانند اقداماتی را انجام دهند تا خاورمیانه را از آستانه نابودی نجات دهند.

باراک اوباما، رئیس جمهور سابق آمریکا، گفته بود که درگیری بین عربستان سعودی و ایران به چند هزار سال قبل بر می گردد در صورتی که تاریخ چیزی غیراز این را می گوید؛ علی رغم برخی دوره هایی که سطح تنش ها بالا بود، ایران و عربستان سعودی از سال های 1989 تا 2005 با یکدیگر روابط رسمی محترمانه ای داشته اند. درواقع، هاشمی رفسنجانی و محمد خاتمی، رؤسای جمهور ایران، لحن متعادل تری را نسبت به نسبت به کشورهای منطقه اتخاذ کرده بودند و روابط ایران با کشورهای خلیج (فارس) را بهبود بخشیدند. همین امر باعث شد تا روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان سعودی بازنگری و ملاقات های بین رهبران دو طرف مدیریت شود.

حتی این روابط در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور سابق ایران، به همین منوال محترمانه باقی ماند. اما بهار عربی 2011 ( بهار عربی به انقلاب‌ها، خیزش‌ها و اعتراضات در جنوب غربی آسیا و شمال آفریقا در سال‌های ۲۰۱۰ گفته می‌شود که تاکنون ادامه دارد و در ایران به بیداری اسلامی یاد می‌شود)، ساختار قدرت سیاسی منطقه را تغییر داد. دیکتاتوری های طولانی مدت سقوط کردند و اختلال و هرج و مرج جای آنها را گرفت. به دنبال آن ایران و عربستان سعودی این فرصت را برای افزایش حوزه نفوذ خود در کشور های بی ثبات مغتنم شمردند که این رویکرد، جنگ های نیابتی را به دنبال داشت.

عوامل بسیاری می توانند به راحتی به جنگ مستقیم بین دو کشور تبدیل شوند. به عنوان مثال، در ماه آوریل سال 2015، یک هواپیمای ایرانی با هدف دور زدن تحریم های اعمال شده علیه یمن توسط عربستان، تلاش کرد تا در صنعا فرود بیاید، اما جنگنده های عربستان در فاصله بسیار نزدیکی به هواپیمای ایرانی، باند فرودگاه را نابود کردند تا از فرود آن جلوگیری کنند. دو جت F-15 عربستان سعودی به حدی نزدیک هواپیمای ایران شده بودند که خلبانان می توانستند چهره یکدیگر را ببینند. اگر حادثه ای رخ می داد، رسانه های ایران گزارش می دادند که عربستان سعودی عمدا باعث سقوط این هواپیما شده است. در چنین شرایطی، ایران انتخاب های کمی داشت و مجبور بود دست به اقدام تلافی جویانه بزند. چنین شرایط پیش بینی نشده ای اهمیت و لزوم ارتباط گسترده تر و دقیق تر بین دو کشور را نشان می دهد. باوجود اینکه گفت و گو کردن ایران و عربستان سعودی با یکدیگر دشوار است، اما بهترین راه برای جلوگیری از جنگ دو قدرت است.

علاوه بر اجتناب از جنگ، عربستان سعودی و ایران دلایل زیادی برای قرار گرفتن در کنار هم و همکاری با یکدیگر دارند. در واقع، آینده آنها به طور جدانشدنی با یکدیگر مرتبط است. آنها دو قدرت بزرگ در بین مسلمانان جهان هستند و هر دو در شکل دادن به مسیر خاورمیانه نقش دارند؛ همچنین این دو کشور نمی توانند به طور یک جانبه موفق شوند و برای رسیدن به اهدافشان به یکدیگر نیاز دارند. این به دلیل سطح بالای وابستگی متقابل بین دو همسایه، به ویژه در حوزه امنیت خلیج (فارس) و وابستگی اقتصادی در منطقه است.

هر دو کشور می گویند که می خواهند از درگیری با یکدیگر جلوگیری کنند و ترجیح می دهند روابط خوبی داشته باشند. محمد بن سلمان، ولیعهد و وزیر دفاع عربستان سعودی، در ماه ژانویه گفت « هر کسی که برای جنگ بین ایران و عربستان سعودی تلاش می کند " عقل سلیم ندارد". از آنجا که جنگ بین عربستان سعودی و ایران آغاز یک فاجعه بزرگ در منطقه است ... مطمئنا ما اجازه چنین چیزی را نخواهیم داد.در مورد روابط ایران و عربستان در ماه فوریه، وزیر خارجه ایران، جواد ظریف، از تغییر پارادایم ما حمایت کرد و به برادران سعودی خود اطمینان داد که ایران« آماده است با عربستان سعودی کار کند ».

ماه بعد، عادل الجبیر وزیر امور خارجه عربستان سعودی، گفت: «اگر ایران راه خود و سیاست هایش را عوض کند، هیچ چیزی نمی تواند، ورق را برگرداند و بهترین روابط براساس همسایگی خوب و بدون مداخله در امور دیگری ایجاد می شود».

علی رغم همه مسائلی که دو کشور با یکدیگر دارند و از بی اعتمادی عمیق آنها به یکدیگر ریشه می گیرد، گفت و شنود مستقیم لازم است تا فرصتی را برای دو طرف فراهم آورد که بتوانند یکدیگر را درک کرده و سوء ظن ها را کم کنند. مطمئنا حرف زدن آسان تر از عمل است. ریاض از گفتگو با تهران به دلیل دخالت ایران در امور عربستان و عرب ها اجتناب می کند. از سوی دیگر، ایران معتقد است مذاکرات باید بدون پیش شرطی مبنی بر تغییر سیاست های ایران اتفاق بیافتد...

نویسنده: ابراهیم فریهات؛ پژوهشگر مؤسسه مشارکت در حل اختلافات بین المللی دانشگاه جورج تاون و از همکاران ارشد بخش سیاست خارجی در مرکز دوحه موسسه بروکینگز.