فاجعه فرونشست، بافت تاریخی اصفهان را به شماره انداخت: آیا میراث جهانی در خطر نابودی است؟

خبر کوتاه اما کوبنده است: شهر گنبدهای فیروزه‌ای، نصف جهان، اکنون روی گسل نامرئی یک فاجعه طبیعی-انسانی قرار گرفته است. در سکوت تلخ زیرزمین، خاک اصفهان با سرعتی غیرقابل تصور در حال نشست است و هر روز، شکافی تازه بر پیکر کهن‌ترین سازه‌هایش می‌اندازد. آیا قرار است بزرگترین میراث فرهنگی ایران در مقابل چشمان ما فرو بریزد؟ سرانجام، صدای زنگ خطر به گوش مدیران عالی کشور رسید و جلسه‌ای اضطراری با حضور مقامات راه و شهرسازی، میراث فرهنگی و مدیریت بحران، نقشه راه یک «عملیات نجات ملی» را کلید زد.

 

عملیات نجات نصف جهان: ابعاد هولناک بحران فرونشست در کانون توجه ملی

ابعاد هولناک فاجعه فرونشست در اصفهان، دیگر محدود به گزارش‌های فنی و محلی نیست؛ این پدیده به سطحی از اهمیت رسیده که به عنوان یک «بحران ملی چندوجهی»، نیازمند تصمیم‌گیری‌های کلان و فوری دولتی است. اصفهان، به دلیل ویژگی‌های خاص محیطی و تاریخی خود، با نرخ‌های فرونشست بی‌سابقه مواجه است که طبق گزارش‌های رسمی، در برخی مناطق حساس از ۱۸ سانتی‌متر فراتر رفته و به ۳۰ سانتی‌متر در سال رسیده است؛ رقمی که نه تنها از تهران، بلکه از بسیاری از کانون‌های بحرانی جهان سبقت گرفته است. این امر، فرونشست اصفهان را از مرحله هشدار عبور داده و مستقیماً به فاز بحران اورژانسی رسانده است.

نشست اخیر تخصصی میان مسوولان ارشد ملی و استانی، از جمله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، وزارت میراث‌فرهنگی و مدیریت بحران استانداری، نقطه عطفی حیاتی در مواجهه با این معضل محسوب می‌شود. غزال راهب، رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، با تأکید بر پیچیدگی موضوع، فرونشست را پدیده‌ای خواند که باید از سه منظر علمی، فنی و مدیریتی به‌طور همزمان بررسی و مهار شود. او تصریح کرد که مرکز متبوعش، بر اساس ماده ۱۴ قانون نظام‌مهندسی، مأموریت شناسایی ساختمان‌های ناایمن را در پهنه‌های فرونشست بر عهده گرفته و در این راستا، سه کارگروه تخصصی شامل «پایش فرونشست»، «ارزیابی خسارت و مدیریت ریسک» و «برنامه‌ریزی اجرایی» فعال شده‌اند. راهب تأکید کرد که خروجی این مطالعات جامع، باید مستقیماً مبنای تصمیم‌گیری‌های کلان قرار گیرد تا از گسترش فاجعه در مناطق پرجمعیت شهری و به‌ویژه بافت‌های تاریخی جلوگیری شود.

این هشدارها در حالی مطرح می‌شود که ۳۱ شهر و بخش از دشت اصفهان به طور مستقیم تحت تأثیر این پدیده قرار دارند و هر هفته گزارش‌های جدیدی از ترک‌خوردگی و آسیب به بناهای تاریخی، از جمله سازه‌های اطراف میدان نقش جهان و پل‌های تاریخی دریافت می‌شود. میراث جهانی اصفهان، امروز بیش از هر زمان دیگری در معرض خطر جدی و جبران‌ناپذیر قرار دارد.

 

 سد مدیریتی برای نجات میراث جهانی: تشکیل کارگروه دائمی، پایان ناهماهنگی‌ها

مدیران میراث فرهنگی، علت اصلی ناتوانی در مهار فرونشست را نه در کمبود منابع مالی، بلکه در «نبود کار منسجم و هماهنگ میان دستگاه‌ها» می‌دانند. فرهاد عزیزی، مدیرکل پایگاه‌های میراث ملی و جهانی کشور، تشکیل کارگروه دائمی در حوزه فرونشست ابنیه تاریخی اصفهان را یک ضرورت بی‌چون‌وچرا اعلام کرد و خواهان نگاه سیستمی به این معضل شد. او تأکید کرد که هرچند تشکیل ستاد ملی می‌تواند مؤثر باشد، اما محتوای عملیاتی این ستاد باید از دل کارگروه‌های کارشناسی استانی که با حضور مستمر استاندار و مدیران ذی‌ربط تشکیل می‌شوند، استخراج گردد. به گفته عزیزی، اگر برنامه مشترک و منسجمی میان دستگاه‌ها تدوین شود، تأمین اعتبارات پیشنهادی (حدود ۳۰۰ میلیارد تومان) برای حفاظت از آثار در معرض خطر، با مانع جدی روبه‌رو نخواهد شد.

امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث‌فرهنگی استان اصفهان، وضعیت فرونشست را «بحرانی اورژانسی» برای بافت تاریخی خواند که نیازمند «اقدام فوری و تصمیم‌گیری علمی» با رویکرد ملی است. هدف اصلی این همکاری میان‌دستگاهی، تدوین راهکارهای عملیاتی برای مهار پدیده و تضمین ایمنی شهروندان در کنار صیانت از هویت تاریخی اصفهان است.

تمرکز اصلی مدیران اکنون بر پایش علمی و مستمر قرار دارد. منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، بر لزوم تقویت شبکه‌های لرزه‌نگاری و توسعه ایستگاه‌های شتاب‌نگار برای دستیابی به داده‌های دقیق‌تر تأکید کرد. وی خواستار امضای تفاهم‌نامه‌ای جامع میان استانداری، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و اداره کل میراث‌فرهنگی استان شد تا پایش دائمی ابنیه تاریخی، خصوصاً در محدوده ثبت جهانی، با جدیت پیگیری شود. این تفاهم‌نامه به منظور اجرای طرح‌های پژوهشی پایش و کاهش آسیب‌های بناهای تاریخی، به همکاری سید روح‌الله سیدالعسگری، معاون میراث‌فرهنگی استان، و مرکز تحقیقات صورت خواهد گرفت تا نتایج آن، مبنای اقدامات اجرایی و ملی قرار گیرد.

 

ریشه بحران کجاست؟ اولویت‌های حیاتی برای تعادل‌بخشی به آبخوان‌های زاینده‌رود

ریشه اصلی این بحران فاجعه‌بار در اصفهان، یک عامل مشترک دارد: کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی. این امر خود معلول یک زنجیره بحرانی است:

1. خشکی رودخانه زاینده‌رود: شاهرگ حیاتی تغذیه‌کننده آبخوان اصفهان، سال‌هاست که خشک و بدون جریان است و تغذیه طبیعی آبخوان‌ها را مختل کرده است.

2. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی: توسعه کشاورزی سنتی با مصرف بالا، فعالیت‌های صنعتی و وجود هزاران چاه غیرمجاز، باعث افت شدید سطح آب و در نتیجه فرونشست شده است.

3. خشکسالی و تغییرات اقلیمی: کاهش بارش‌ها در دهه‌های اخیر، این وضعیت بحرانی را به نقطه انفجار رسانده است.

با درک این علل، اولویت‌های فوری طرح ملی پایش و مقابله با فرونشست تدوین شده است که هدف اصلی آن‌ها «تعادل‌بخشی به آبخوان‌ها» و «مدیریت یکپارچه منابع آب» است.

 

لیست اقدامات فوری و حیاتی:

• تامین جریان دائمی و پایدار زاینده‌رود تا تالاب گاوخونی، به عنوان اصلی‌ترین راهکار پیشگیری از فرونشست.

• مدیریت قاطعانه منابع آب: اعمال سیاست‌های کنترل برداشت، مسدود کردن فوری چاه‌های غیرمجاز و نصب کنتورهای هوشمند برای کاهش برداشت غیرمجاز.

• پایش فرونشست: استفاده از فناوری‌های پیشرفته دورسنجی و تصاویر ماهواره‌ای و نصب GPS در ایستگاه‌های جانمایی شده برای اندازه‌گیری دقیق نرخ تغییرات.

• تدوین اطلس پهنه‌بندی خطر: شناسایی مناطق پرخطر مانند دشت‌های برخوار و مهیار برای اولویت‌بندی اقدامات.

• تدوین مقررات ملی ویژه: اعمال ممنوعیت برداشت آب در حریم آثار تاریخی و الزام به مقاوم‌سازی سازه‌ها در برابر نشست زمین نامتقارن.

در نهایت، حفظ ابنیه تاریخی اصفهان، مانند میدان نقش جهان، مسجد جامع و پل‌های تاریخی، نیازمند کنترل عوامل ایجادکننده فرونشست، انجام مطالعات دقیق ارزیابی وضعیت سازه‌ها و ترک‌ها، اجرای تمهیدات مهندسی مانند پر کردن شکاف‌ها و تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها است. بی‌توجهی به این الزامات می‌تواند منجر به خسارات جبران‌ناپذیر و حذف بخشی از هویت فرهنگی جهان شود.